ساز موسيقي چيست؟

صداي دل انگيز طبيعت، برخورد شاخ و برگ درختان، موج هاي خروشان دريا ها، غرش حيوانات، صداي نازك پرندگان و هر آنچه گوش انسان آن را مي شنيد، نخستين سازي بود كه حتي قبل از پديد آمدن زبان ها، آن را شناخت؛ اما طبيعي ترين سازي كه از ابتداي خلقت وجود داشت، حنجره خود انسان و ساده ترين ابزار ايجاد وزن، دست هاي آدمي بود.

ساز از آغاز خلقت

او با به هم زدن دست ها، ساز ها و نوا ها را به صدا در مي آورد. متخصصان ساز و موسيقي، استخوان هاي سوراخ شده اي كه مربوط به دوره انسان هاي نئاندرتال (گونه اي از انسان ها كه اولين نشانه هايشان به حدود 130000 تا 230000 سال پيش برمي گردد!) است را باستاني ترين ساز بادي يافت شده مي دانند. در ادامه اين دوران بوق ها از ابتدايي ترين ساز هاي ساخت دست بشر بود كه به عنوان ساز هاي بادي شناخته مي شوند. بعد ها با شناخت بيشتر نسبت به اطراف خود، با استفاده از انواع مختلف گياهي، شاخ و استخوان حيوانات، پوست حيوانات، انواع سنگ ها و حتي بعضي خوراكي ها مانند نارگيل، موفق به ساخت ساز هاي گوناگوني شدند، كه اين ساز ها در مراسمات سنتي، جشن ها، سوگواري ها، نبرد ها و...، كه الان هم مورد استفاده قرار مي گيرند، بكار گرفته مي شدند. نقش هاي موجود بر روي سفال هاي تاريخي و غار هاي كشف شده مربوط به نسل هاي قبل، در مناطق گوناگون ايران همانند تپه سيلك كاشان، چشمه علي شهر ري، مهر چغاميش و...، وجود مراسمات سنتي و نقش ساز ها در آن زمان را تاييد مي كنند.

تاريخچه ساز در سرزمين ايران

تصاويري كه در مناطق باستانيه چغاميش در دسترس است، گوياي شناخته شدن ساز چنگ در حدود 3400 سال قبل، در ايران است و احتمالا اين ساز نخستين ايده براي پيشرفت ساز هاي زهي بود. البته با توجه به مستندات كشف شده، مردمان مصر اولين نوازندگان ساز چنگ بودند. نقش هاي بجا مانده از دوران حكومت هخامنشيان و ساسانيان، حاكي از اهميت ساز و نواختن موسيقي در مراسمات بخصوصي مثل جشن ها، مواقع رزم، مراسمات سوگواري، بزم ها و...، در آن زمان است. در آن زمان ساز هاي كرناي، رباب (غژك)، بربط، تنبور، چنگ، بوق، سرنا، شيپور، ناي، ارغنون، دف، چغانه و قاشقك رواج داشتند و نوازنده ها جزو طبقه سوم جامعه بودند. با ديدن آثار ساخته شده و كشف شده از شوش با اسامي نوازندگان، شكل ساز ها، نحوه نواختن آن ها و جزئيات بيشتري مي توان آشنا شد. بديهي است ساز ها با گذر زمان و طي كردن پله هاي تكامل در دوره هاي زماني، فراز و نشيب هاي زيادي را پشت سر گذاشته اند. بين دوره حكومت ساساني تا صفويه، ساز ها روند پيشرفت خوبي نداشتند، اما از دوره صفويه به بعد شواهدي همچون ديوار نگاره ها و نقش هاي روي ظروف، وجود انواع مختلف ساز و پيشرفت برخي از آن ها را تاييد مي كند.

ناصرالدين شاه قاجار با ساخت دارالصنايع در ناحيه جنوب شرقيه سبزه ميدان تهران، باعث دورهمي هنرمندان در فنون مختلف هنري شده بود، كه اساتيد نوازنده و سازنده ساز همچون استاد فرج اله، حاج طاهر، خاچيك، هامبارسون، سيد جمال و... نيز حضور داشتند. از آنجا كه موسيقي در مراسمات، جشن ها، آئين هاي مختلف و همچنين در فرهنگ بومي، مذهبي و ملي كشورمان جايگاه والايي داشته و دارد، ساخت ساز هاي ايراني از اهميت خاصي برخوردار بوده و حضور نوازندگاني كمال گرا و خلاق در تاريخ موسيقي كشورمان به خوبي رؤيت مي شود.

منظور از ساز چيست؟

ساز وسيله ايست با هدف توليد صدا، با اين حساب مي توان به اكثر اشياء نام ساز را نسبت داد، چرا كه حداقل با ضربه زدن به آن ها صدا توليد مي شود، اما منظور از صدا نواختن موسيقي يا آهنگ است كه ساز را نسبت به اشياي ديگر متفاوت مي كند. نخستين ساز موسيقي صداي خود انسان بوده، كه بعد از آن ساز هاي كوبه اي و سپس ساز هاي بادي گذشته دور تري دارند. در فرهنگ هاي مختلف نيز، انسان ها از انواع ساز ها، براي خبر دادن يك اتفاق خاص يا برقراري ارتباط استفاده مي كردند كه اين ساز ها با گذر زمان تغيير كردند و در كنار تفاوت ها، نقاط مشترك بسياري دارند؛ يكي از قديمي ترين سازهاي ايراني تنبور نام دارد.

پس از انقلاب صنعتي در اروپا نيز مهارت توليد ساز و موسيقي، پيشرفت خوبي كرد و انواع ساز هاي دلنشين، لوكس و زيبا در عين پيچيدگي، ساخته شد و همچنان هم اين روند ادامه دارد. امروزه، كشور هاي ژاپن و چين هم در عرصه توليد ساز پيشرفت هايي را تجربه كرده اند. همچنين با پيشرفت تكنولوژي، ساز هاي الكترونيكي پا به دنياي موسيقي گذاشته و جمعيت بيشتري را با مفهوم نواختن آشنا كرده اند.

آيا ساز ها تعداد محدودي دارند؟

شايد با خودتان تصور كنيد بله! اما ساز ها به نام هايي كه مي شنويد محدود نيستند؛ با كمي بررسي در سرزمين هاي دور تر از محل زندگيمان و در دنياي امروزي، بيشمار ساز هاي مختلف با ويژگي هاي متفاوت همچون مكانيسم توليد صدا، جنس ساخت، شكل ظاهري، نحوه نواختن و... وجود دارند. مراحل ساخت ساز و به صدا در آوردن آن، در دوران هاي مختلف زندگي بشر نشان دهنده علاقه ذاتي او به توليد اصوات دلنشين است؛ كه اين خود تأكيد محكمي بر عدم محدوديت تعداد ساز ها در جهان دارد.

شناخت ساز هاي موسيقي 

براي يك نوازنده يا موسيقي دان كه در زمينه موسيقي فعاليت حرفه اي مي كند، الزاميست با انواع ساز ها و صدا هاي توليد شده از آن ها حداقل شناخت اندكي داشته باشد. اين موضوع با توجه به تعداد و انواع نامحدود ساز ها كار دشواري است، به همين دليل ساز ها و صدا هاي توليد شده را به ويژگي هاي دقيق تري دسته بندي مي كنيم. به عنوان نمونه تعدادي از ساز ها با آرشه (آرشه يا كَمانه وسيله اي است كه از آن براي نواختن ساز هاي زهي استفاده مي‌شود) نواخته مي شوند؛ به اين صورت كه بايد آرشه را روي تعدادي سيم حركت داد تا صدا هاي مختلفي بگوش برسد. علاقه مندان به موسيقي در كشورمان، براي شناخت بيشتر ساز هاي موسيقي ابتدا از سرزمين خودمان شروع كنند، چرا كه هر شخص بهتر است با ساز هاي كشور خود آشنا باشد و سپس به سرزمين هاي ديگر شناخت پيدا كند. با توجه به پيشينه خوب كشورمان در بحث ساخت ساز و توليد موسيقي، شناخت ساز هاي ايراني منجر به شناخت بهتر موسيقي خواهد شد، در نتيجه آغاز بي نظيري خواهد بود!

انواع ساز هاي ايراني

ساز هاي ايراني از نظر جنس به سه دسته فلزي، سفالي و چوبي تقسيم مي شوند.

• ساز هاي فلزي

ساز هايي هستند از جنس برنج يا مس، كه به روش هاي برجسته كاري، ريخته گري و چكش كاري توليد شده اند.

• ساز هاي سفالي

همانطور كه مي دانيد ساز هاي سفالي، از گل رس پخته شده در كوره ساخته مي شوند، مانند برخي تنبك ها و ساز هاي بومي كه بصورت دستي يا با چرخ توليد مي شوند.

• ساز هاي چوبي

اين دسته نيز به روش تراشيدن و برش زدن چوب ساخته مي شوند، كه تعداد زيادي از ساز ها اينگونه هستند و عموما در نواختن ساز هاي ايراني، ساز هاي چوبي به ذهن مي رسند. از نمونه هاي چوبي ميتوان به ساز هاي زهي و برخي ساز هاي ضربه اي اشاره كرد.

انواع گوناگون ساز هاي ساخته شده (ارگانولوژي)

ساز ها با توجه به كاربرد و نحوه نواختن در فرهنگ هاي مختلف جهان متفاوت هستند و هر يك از اين ساز ها بسته به سبك زندگي، تفكر جامعه و علايق افراد، در نقاط مختلف كره زمين بوجود مي آيند. شناخت و تقسيم بندي ساز هاي مختلف را به اصطلاح ارگانولوژي يا سازشناسي مي گويند كه به روش هاي زيادي انجام شده است، اما در زير عاميانه ترين دسته بندي مشاهده مي شود.

• دسته ساز هاي زهي
• دسته ساز هاي بادي
• دسته ساز هاي كوبه اي
• دسته ساز هاي صفحه كليد دار
• دسته ساز هاي الكترونيك

ساز زهي چيست؟

در ساز هاي زهي همانطور كه از نامشان پيداست، در اثر لرزيدن و لغزيدن تار يا سيم روي ساز، صدا بوجود مي آيد؛ كه اين فرآيند از طريق سابيدن كمان، زخمه يا آرشه به روي ساز انجام مي شود. اين ساز ها در اركستر ها اهميت بالايي دارند و بخش اصلي آن را تشكيل مي دهند؛ همچنين زير مجموعه هاي مختلفي دارند كه چند مورد از آن ها، ساز زخمه اي، ساز آرشه اي و مدل هايي از ساز كوبشي هستند. ساز هاي زهي از دو قسمت تار و كمانچه ساخته شده اند كه بعضا بر روي يك بخش يا هر دو بخش آن، پوستي از شكمبه ي گوسفند كشيده مي شود. نحوه نواختن اين نوع ساز ها در بعضي موارد با انگشتان دست است و در بعضي ديگر با ابزاري به نام مضراب انجام مي شود؛ شكل مضراب در انواع گوناگوني از جنس فلز، پلاستيك، شاخ حيوانات يا پر پرندگان و...، درست مي شود. در ادامه به چندي از اين نوع ساز ها اشاره مي كنيم.

• سه تار
• سنتور
• كمانچه
• ويولن
• شورانگيز
• گيتار بيس

ساز بادي چيست؟ 

شايد برايتان جالب باشد كه بدانيد بعد از صداي انسان، ساز هاي بادي جزو اولين ساز ها براي نواختن موسيقي بودند! همانطور كه گفته شد، اين ساز ها نخستين ابزار هايي بودند كه انسان براي نواختن موسيقي و توليد صدا، اختراع كرد؛ اما پس از سال ها توانستند ساز هاي بادي گوناگوني هم بسازند، مانند ساز هايي كه با خالي كردن درون استخوان حيوانات و دميدن در آن باعث ايجاد صدا مي شدند. البته امروزه به شاخ يا استخوان حيوانات نياز نيست، زيرا انواع اين ساز ها در جنس هاي چوبي، فلزي، برنجي و... وجود دارند كه كافيست با دميدن در آن ها نوا هاي زيبايي را بسازيد. در ادامه اسامي برخي از اين ساز ها را مشاهده مي كنيد.

• ترومپت
• ترومبون
• فلوگل هورن
• كورنت (CORNET)
• فرنچ هورن
• توبا
• يوفونيوم

ساز كوبه اي چيست؟

ساز هايي كه به روش ضربه زدن، كوبيدن، تكان دادن، ساييدن يا هر عمل ديگري كه باعث توليد صدا شود، را ساز هاي كوبه اي مي نامند كه معمولا وظيفه توليد صدا هاي ريتميك و ضرب آهنگ را بر عهده دارند، ولي در عين حال مي توان در توليد ملودي از آن ها استفاده كرد. تاريخچه ساز هاي كوبه اي همانند ساز هاي بادي، به هزاران سال قبل برمي گردد؛ پس مي توان آن ها را جزو باستاني ترين ساز ها در نظر گرفت. ساز هاي كوبه اي معمولا به دو دسته كوك معين و كوك نامعين جدا مي شوند كه با برخي از اين ساز ها در زير آشنا مي شويم.

• بلز
• تومبا
• طبله
• دهل
• تنبك (تمبك)
• تشمال
• دمام
• دف
• تمپو
• ناغارا
• دايره زنگي
• طبل
• سنج

ساز صفحه‌ كليد دار چيست؟

ساز هاي صفحه كليد دار همانند صفحه كليد رايانه عمل مي كنند، بصورتي كه براي نواختن آن ها بايد انگشتان خود را روي كليد ها فشار دهيم. به اين نوع ساز ها، ساز هاي شستي دار هم مي گويند. اگر به موسيقي و ساز علاقه مند باشيد، به احتمال زياد اسامي پيانو يا ارگ را شنيده ايد كه از معروف ترين اين ساز ها به شمار مي روند. در ادامه با نمونه هايي از آن ها آشنا مي شويم.

• پيانو
• ارگ
• كلاوسن
• كلاويكورد
• چمبالو
• هارپسيكورد
• چلستا
• آكوردئون
• هارمونيون
• گارمون
• ويرجينال
• كاليمبا

ساز الكترونيكي چيست؟

ساز هاي الكترونيكي دسته اي از ساز هاي موسيقي هستند كه پردازش سيگنال هاي الكترونيكي، باعث توليد صدا در آن ها مي شود؛ تا هم اكنون ساز هاي الكترونيك طراحي شده به سه دسته تقسيم شده اند كه هر سه تحت تاثير تكنولوژي، در حال پيشرفت هستند.

• دسته اول سازهاي نيمه الكترونيك مانند گيتار الكتريك يا ويولن الكتريك كه شكلي مشابه ساز اصلي داشته و مراحل توليد صدا در آن ها با معمولي است، اما تقويت صداي ضعيف، با ابزار و سيستم الكترونيكي انجام مي شود.
• دسته دوم سازهاي تمام الكترونيك مانند سينتي سايزر ها كه تمام مراحل توليد صدا در آن ها با استفاده از سيستم الكترونيك توليد سيگنال Signal Generator انجام مي شود.
• دسته سوم كنترلرهاي ميدي كه فقط فرمان هاي نوازنده را از طرق مختلف دريافت كرده و با كدهاي MIDI به نرم افزارهاي موسيقي و يا سينتي سايزر ها ارسال مي كنند اما خود هيچ دخالتي در توليد و پردازش سيگنال ندارند.

خودتان ساز بسازيد!

• ساز يك تكه:

در ساز هاي يكپارچه و متصل به هم، هنرمند الگوي از قبل آماده شده را روي چوب طراحي و قالب سازي مي كند. بعد از مراحل طراحي روي چوب، مابقي قسمت ها توسط ابزار هاي برش زني، برش داده مي شوند و بخش هاي داخلي مانند كاسه ساز آماده مي شوند، در پايان نيز بخش هاي خارجي ساز شكل مي گيرند. از ساز هايي كه به اين طريق ساخته مي شوند مي توان به تار، سه تار، تنبور، دو تار و كمانچه اشاره كرد.

• ساز تركه اي:

تركه هاي چوب در ظرف هاي آلومينيومي كه همانند كاسه ساز هستند، تحت فشار ثابتي قرار گرفته و شكل كاسه ساز را به خود مي گيرند. اين تركه ها روي قالب اصلي ساز، به وسيله سريشم به يكديگر مي چسبند؛ سپس بعد از نهايي شدن قالب ساز، سطوح ساز با لاك و الكل بايد پوشانده شوند. در مراحل بعد جا انداختن سيم ها، تعبيه گوشي هاي كوك و خرك ها انجام مي شود و در انتهاي تنظيم صداي ساز صورت مي گيرد. بيشتر ساز هاي زهي در قسمت هاي سري، انتهاي ساز، گردن يا دسته از شكم ساخته شده اند، همانند تار، سه تار، كمانچه و... . سيم ها به موازات طول ساز، در انتها به تعداد متفاوتي ثابت مي شوند و شكم و گردن را رد كرده و به گوشي ها آويزان مي شوند. البته برخي ساز ها دو قسمت شكم دارند، يك قسمت تار و ديگري كمانچه است، كه گاها روي هر كدام پوست شكمبه گوسفند كشيده مي شود. جنس و طراحي مضراب ها نيز متفاوت است، گاهي از جنس پلاستيك، فلز، شاخ حيوانات يا گاهي پر پرندگان و...، هستند؛ يك ميله چوبي نازك ولي در عين حال محكم، آرشه يا كمان را تشكيل مي دهد كه در دو طرف آن قسمت هايي براي متصل كردن دسته در نظر گرفته شده است.

سخن پاياني

آدم از ابتداي خلقت با ايجاد صدا از طريق حنجره خود و با گذشت دوران هاي مختلف و پيشرفت هاي انجام شده، ساز هاي گوناگوني پديد آورده است كه به مرور زمان باعث رشد هر روزه، نواختن ساز و موسيقي شده است. در كشور هاي مختلف دنيا با توجه به آداب و رسوم، فرهنگ و سبك زندگي، شاهد وجود ساز هايي با نوا هاي دلنشين و گاهي هيجاني، نيز هستيم. امروزه ما مي توانيم با انواع ساز ها آشنا شويم و حتي برخي از آن ها را، با پشت سر گذاشتن كلاس هاي آموزشي، بنوازيم و از شنيدن آن ها لذت ببريم. از شما تشكر مي كنيم كه خواننده مطالب ما بوديد!

در صورت تمايل ميتوانيد انتقادات و پيشنهادات و دانسته هاي خود را با ما در ميان بگذاريد.