سازهاي اصيل ايراني

با توجه به تاثير موسيقي بر روح آدمي از دوران هاي قديم، موسيقي ميان مردم جهان جايگاه ويژه اي را به خود اختصاص داده است. همين موضوع كافي است كه در هنرهاي هفتگانه، موسيقي در جايگاه اول قرار بگيرد. موسيقي سنتي حاصل از سازهاي اصيل ايراني كه از عمق وجود يك نوازنده توليد مي شود، نشان از شكوه بدون مرز هنر موسيقي است.

آشنايي با سازهاي اصيل ايراني

بي شك نواختن موسيقي يكي از آرامش بخش ترين و هيجان انگيز ترين هنر ها است. نواختن موسيقي نزد مردم ايران به زيباترين شكل انجام مي شود؛ مردم هنر دوست ايراني از گذشته هاي دور مشغول به ساخت انواع سازهاي موسيقي بوده اند، كه امروزه در بين افتخارات كشورمان نام موسيقي مي درخشد. يكي از علل انتشار اين مطلب، همين موضوع است تا با سازهاي اصيل ايراني آشنا شويد. همچنين آلات و سازهاي سنتي ايراني به دو بخش كلي تقسيم مي شوند:

سازهاي استفاده شده در موسيقي نواحي ايران

سازهاي استفاده شده در موسيقي دستگاهي ايران

معرفي انواع سازهاي ايراني

تار

ساز تار جزو سازهاي زهي مضرابي است كه از پوست، چوب، استخوان، فلز و زه توليد مي شود. اين ساز سنتي ايراني تقريبا 95 سانتي متر طول دارد كه براي زدن آن بايد در حالت نشسته تار را به شكل افقي روي ران پاي خود قرار داده و با مضرابي كه در دست داريد، شروع به ضربه زدن سيم ها كنيد. اين ساز داراي 6 سيم فلزي است كه بصورت معمولي، سيم هاي اول و دوم با يكديگر و سيم هاي سوم و چهارم هم با يكديگر كوك شده و در نهايت سيم پنجم با سيم هاي اول و دوم، يكصدا مي شود و سيم ششم يك اكتاو بم تر از سيم هاي اول و دوم كوك مي شود. اجزاي تشكيل دهنده ساز تار عبارت اند از:

• پوست
• كاسه طنيني
• سيم گير
• سرپنجه
• خرك
• گوشي ها
• دستان ها
• شيطانك
• دسته

سه تار

سه تار هم در دسته سازهاي زهي قرار دارد كه در ساخت آن فلز، چوب، زه يا نخ نايلون بكار رفته است. در قديم سه تار را جزوي از خانواده تنبور مي دانستند، اما امروزه به ساز تار بيشتر مشابه است. براي نواختن اين ساز اصيل ايراني فرد بصورت نشسته سه تار را روي ران پا قرار داده و انگشتان دست چپ را در راستاي دسته، روي دستان ها حركت مي دهد. بدليل وزن سبكي كه سه تار دارد، در حالت ايستاده نيز مي توان آن را نواخت.

اين ساز مجهز به چهار سيم فلزي در ضخامت هاي متفاوت مي باشد. نت موسيقي سه تار با كليد سل خط دوم است و ناگفته نماند پهناي معمول صداي سه تار به سه اكتاو نزديك مي باشد. ساز سه تار نيز مشابه ساز تار اجزاي تشكيل دهنده مشابهي دارد، كه در زير به آن ها اشاره شده است:

• دسته
• صفه رو
• سين گير
• گوشي ها
• خرك
• كاسه طنيني
• شيطانك
• دستان ها
• سرپنجه

سنتور

ساز سنتور جزو اصلي خانواده زهي مضرابي بوده و به شكل ذوزنقه متساوي الساقين است؛ كه از فلز و چوب هاي محكمي همچون فوفل و گردو تهيه مي شود. نوازندگان اين ساز را در حالت نشسته، به نحوي كه افقي و ضلع بزرگ آن مقابل نوازنده باشد، با اسفاده از دو مضراب چوبي مي نوازند. سنتور معمولي داراي 9 خرك سل كوك و 72 سيم مي باشد. 36 سيم آن به رنگ زرد در گروه هاي چهارتايي روي 9 خرك سمت راست قرار دارند و 36 سيم ديگر آن هم به رنگ سفيد روي 9 خرك سمت چپ در گروه هاي چهارتايي قرار دارند. اين ساز عموما يك نت بيشتر از سه اكتاو وسعت دارد و چنانچه پوزيسيون چهارم مورد استفاده قرار بگيرد اين وسعت بيشتر مي شود.

سنتور داراي 27 صدا در 3 پوزيسيون است و نت نويسي آن با كليد سل خط دوم ميسر مي شود. از انواع سنتور مي توان به سنتور لاكوك، سنتور كروماتيك، سنتور معمولي سل كوك، سنتور باس و همچنين سنتور كروماتيك بم اشاره كرد. ساز سنتور متشكل از اجزاي زير است:

• صفه رو
• شيطانك
• سيم گير
• گوشي ها
• جعبه صوتي
• پل ها
• خرك و مفتول روي خرك
• كليد كوك

بربط (عود) كهن ترين سازهاي اصيل ايراني

بربط از سازهاي اصيل ايراني مي باشد كه در زبان عربي آن را عود مي نامند. اين ساز جزو سازهاي زهي مضرابي مي باشد كه در ساخت آن از نايلون يا زه، چوب و استخوان استفاده شده است. بربط جزو سازهاي باستاني و مهم ايران است، كه شامل 10 وتر بوده و دو به دو با هم بصورت همصدا كوك مي شوند. اين ساز بربط همان ساز باربد موسيقيدان، متعلق به عهد باستان ايران در دربار خسرو پرويز است. متاسفانه از بربط تنها بعنوان يك ساز بم خوان در اركسترهاي ايراني بكار گرفته مي شود، و اين ساز اصيل ايراني كاملا به فراموشي سپرده شده است. از اجزاي تشكيل دهنده ساز مي توان به ليست زير توجه كرد:

• صفه رو
• خرك و سيم گير
• دسته
• شيطانك
• سرپنجه
• پل
• گوشي ها

ساز ني

اين ساز بادي ساخته شده از گياه ني، به اندازه شش گره و هفت بند مي باشد كه به همين دليل آن را به ني هفت بند نيز مي شناسند. زماني كه از دهانه آن هوا وارد شده و با انگشت روي سوراخ ها گرفته شود، تغيير فشار هوا رخ مي دهد و صدا هاي مختلفي ايجاد خواهد شد. وسعت معمول اين ساز معروف تقريبا دو اكتاو و نيم مي باشد. وسعت ساز ني به چهار منطقه صوتي تقسيم مي شود؛ كه شامل صداي اوج، صداي بم و بم تر، صداي غيث و صداي پس غيث است. كليد سل خط دوم نيز نت نويسي آن را بر عهده دارد.

كمانچه

كمانچه كه از استخوان، پوست، چوب و فلز ساخته مي شود، نيز جزو سازهاي اصيل ايراني و متعلق به ساز هاي زهي است. طول اين ساز از پايه فلزي تا صراحي تقريبا 75 سانتي متر است. زدن اين ساز در حالت نشسته و به صورت عمودي در دست چپ نوازنده صورت مي گيرد. انگشتان دست چپ نوازنده در طول دسته حركت كرده و با آرشه كه در دست راست است، حركات رفت و برگشت روي سيم ها در حالت افقي انجام مي شود. كمانچه متشكل از چهار سيم فلزي با قطر هاي مختلف مي باشد. 3 اكتاو وسعت معمول كمانچه است، و نت نويسي در آن با كليد سل خط دوم حامل صورت گرفته و يك پرده بالاتر از ساز هاي مضرابي نت نويسي مي شود. اجزاي سازنده كمانچه در زير آمده است:

• گوشي ها
• پايه
• دسته
• سرپنجه
• خرك
• شيطانك
• سيم گير
• كاسه طنيني
• پوست

قيچك

يكي ديگر از سازهاي اصيل ايراني قيچك است كه جزو سازهاي آرشه اي يا زخمه اي مي باشد؛ همچنين در تهيه آن از چوب، فلز و پوست استفاده شده است. روش نواختن اين ساز همانند كمانچه است. طول قيچك تقريبا 56 سانتي متر مي باشد، و كوك سيم هاي سوم و چهارم قيچك در مقام هاي مختلف متغير است و كوك سيم هاي قيچك معمولي به شكل پنجم هاي پايين رونده است. حدودا 2 اكتاو وسعت صوتي آن بوده و به علت عدم داشتن دستان بندي، قابليت اجرا در همه فواصل موسيقي ايراني را داراست. نت نويسي قيچك آلتو و معمولي به وسيله كليد سل خط دوم و قيچك باز با كليد فا خط چهارم مي باشد. اجزاي تشكيل دهنده ساز قيچك عبارت اند از:

• دسته
• پوست
• گوشي ها
• كاسه
• سرپنجه
• سيم گير
• شيطانك
• خرك

ساز قانون

ساز قانون نيز جزو آن دسته از سازهاي سنتي ايراني مي باشد كه به شكل ذوزنقه اي قائم الزاويه است؛ قانون نيز از پوست، استخوان، چوب، فلز و زه ساخته شده است. روش نواختن اين ساز به شكلي است كه ضلع بزرگ آن روي ميز يا پاي نوازنده و به سمت خودش قرار دارد، و بوسيله مضراب با دو انگشت سبابه دست چپ و دست راست نواخته مي شود. معمولا شامل ابريشم روكش دار يا نايلون و 82 وتر از جنس زه مي باشد كه در بخش بم، از وترهاي فلزي روكش دار استفاده مي شود و بيشتر آن ها در قسمت بم، تكي و يا دوتايي، در گروه هاي سه تايي بصورت يك صدا كوك مي شوند.

صداي قانون در ايران تقريبا سه اكتاو و نيم وسعت دارد و نت نويسي آن روي دو حامل انجام مي شود. براي حدودا يك اكتاو از صدا هاي بم با كليد فا خط چهارم و بقيه با كليد سل خط دوم صورت مي پذيرد. ساز قانون تشكيل شده است از اجزاي زير مي باشد:

• پوست
• گوشي ها
• سيم گير
• پل
• سوتي
• پرده گردان
• كليد كوك
• خرك
• صفه رو
• شيطانك

دف، دايره و دايره زنگي سازهاي سنتي ايراني

يكي از ساز هاي كوبه اي ايراني دف نام دارد، كه با استفاده از پوست، چوب، فلز ساخته مي شود. شكل آن مانند دايره است و تقريبا دهانه اي به قطر 60 سانتي متر دارد. همچنين حلقه هاي فلزي در طول جداره ي داخلي دف، با فاصله هاي معين قرار داده شده اند. دايره نيز نوع مجلسي و كوچك شده دف مي باشد. دايره زنگي نيز ساز دايره اي شكل است، كه داراي يك كمانه ي چوبي مي باشد؛ در امتداد جدار كمانه، در فاصله هاي نزديك به هم، شكاف هايي به وجود آمده است كه درون آن ها سنج هاي كوچك مضاعفي، قرار دارند. اين ساز ها تشكيل شده از موارد زير هستند:

• شستي
• حلقه ها
• گل ميخ
• كمانه
• پوست

رباب

رباب زير مجموعه ساز هاي زهي مقيد مي باشد، كه از پوست، نخ نايلون يا زه و چوب در توليد آن استفاده شده است. اين ساز از قديمي ترين سازهاي اصيل ايران است، كه در نقش ها و ادبيات، نشانه هايي از آن به ديده مي شود. در اغلب مناطق آن را همانند تار و با مضراب مي نوازند، اما در مناطقي ديگر آن را مثل كمانچه و با آرشه مي نوازند.

رباب شامل 6 وتر اصلي است، كه بصورت دو به دو و يكنوا كوك مي شوند. وسعت عادي صداي اين ساز تقريبا يك اكتاو و نيم مي باشد و كليد نت نويسي آن بدليل آسودگي، كليد سل خط دوم معرفي شده است؛ اما به خاطر اينكه صداي واقعي يك اكتاو بم تر از آن است، پيشنهاد مي شود كليد فا خط چهارم مورد استفاده قرار گيرد. بخش هاي تشكيل دهنده ساز رباب عبارت اند از:

• پوست
• دسته
• سينه
• خرك
• دستان ها
• سرپنجه
• گوشي ها
• شيطانك
• سيم گير
• كاسه طنيني

تمبك

تمبك يا تنبك از مشهورترين سازهاي موسيقي ايراني مي باشد؛ گفتني است تمبك را به نام ضرب هم مي شناسند و همچنين جزو ساز هاي كوبه اي مي باشد. اين ساز با استفاده از چوب درخت افرا، گردو و توت، به شكل يك تكه در دو بخش تنه بزرگ تر و نفير باريك تر در اندازه هاي مختلف ساخته مي شود. عموما تمبك هاي تك نوازي در سايز كوچك و تمبك هاي اركستر در سايز بزرگ تر مي باشند. روي حامل سه خطي نت نويسي تمبك، بطوري كه ناحيه مركزي پوست روي خط اول، ناحيه مياني روي خط دوم و ناحيه كناري روي خط سوم نشان گذاري شده و يا گاهي با حامل هايي، با خط هاي مختلف صورت مي گيرد. اجزاي سازنده تنبك در زير آمده است:

• تنه
• نفير دهانه ي كوچك
• دهانه بزرگ

موسيقي نواحي مختلف در ايران

سرزمين ما به دليل وجود قوم و قشر هاي متفاوت و چند فرهنگي، سازها و موسيقي هاي مختلفي دارد. موسيقي تركي، كردي، خراساني، لري، شمالي، بختياري، جنوبي و... جزو موسيقي ايراني به شمار مي روند. قسمت هايي از الگوبرداري هاي تاثيرگذار از موسيقي اصيل ايراني را مي توان در موسيقي سنتي جهان پيدا كرد؛ اين اتفاق باعث شده است كه بزرگان موسيقي سنتي ايراني هميشه با اشتياق، رنگ هاي زيبايي را به بافت موسيقي خود اضافه كنند و بيش از پيش مقام آن را بالا ببرند.

موسيقي سنتي ايراني

متاسفانه امروزه شكل واقعي‌ موسيقي‌ اصيل ايراني‌ از ياد ها رفته است، اما مي توان گفت هنوز موسيقيدان هاي باانگيزه وجود دارند كه‌ به‌ فرهنگ چند هزارساله و پيشينه هويتي‌ خود سخت پايبند اند و آنچنان كه موسيقي سنتي ايراني لايق آن است، سازهاي اصيل ايراني را مي نوازند. نكته مهم در موسيقي‌ اصيل‌ ايراني اين‌ است‌ كه‌ بر اساس‌ نظام‌ دستگاه ها، آوازها و گوشه ها قوام‌ آمده‌ است‌؛ اما در موسيقي‌ غربي‌ نظام‌ گام‌ و توناليته‌ دنبال‌ مي شود. موسيقي‌ ايراني‌ داراي‌ پنج‌ آواز و هفت‌ دستگاه‌ است‌، كه‌ هر كدام از اين‌ هفت‌ دستگاه‌ گامي‌ اختصاصي دارند. استفاده از (گام‌) كه‌ از موسيقي‌ غربي‌ گرفته شده، به‌ اين‌ دليل‌ است كه در اين‌ تشابه صوري‌، اختلاف باطني‌ اين‌ دو نوع‌ موسيقي‌ يافت شود.

آشنايي با سازهاي اصيل ايراني

• ارغنون
• باغلاما
• بم تار
• بيشه
• تنبور
• تنبيك
• توتك
• جلاجل
• جلجل
• چغانه
• چنگ
• چوگور
• خبتر
• دايره
• دهل
• دنبره
• دوتار
• رود
• زنگل
• ستا
• سرناي
• سلانه
• سه رود
• شارشك
• شاه ناي
• شمشال
• شهرود
• شوشك
• شيپور
• شيشاك
• شيشم
• غچك
• غژك
• غناده
• كلي
• كمانه
• كنگر
• گچك
• مراژ
• مهري
• موسيقار
• موسيه
• ناي مشك
• نايچ
• نايلوس

چكيده

سازهاي ايراني جزو باستاني ترين سازهاي جهان هستند. سرزمين ايران به دليل داشتن مرزهاي وسيع در تاريخ خود، و رسم و رسومات متفاوت، سازهاي متنوعي را در هنر موسيقي خود جاي داده است. در اين مطلب سعي شده است تا شما عزيزان و دوست داران به موسيقي، با سازهاي اصيل ايراني آشنا شويد و از نحوه نواختن آن ها اطلاعات مفيدي را بدست آوريد. اميد است سازهاي كهن ايراني در موسيقي امروزي، نقش بيشتري را به خود اختصاص دهند تا صداي دلنشين آن ها نسل به نسل به گوش ها برسد.

در صورت تمايل مي توانيد نظرات، پيشنهادات و انتقادات خود را با ما در ميان بگذاريد.